नेपालको सन्दर्भमा वैज्ञानिक समाजवाद

A+ A A-

.........................................................................................................................

हामीले शिलापत्रडटकममा प्रत्येक महिना एउटा विषयमा बहसको थालनी गरेका छौं । यस क्रममा पहिलो बहस ‘नेपाली सन्दर्भ र ‘समाजवाद’’ शीर्षकमा हामीले प्रारम्भ गरेका छौं । बहसको पहिलो श्रृखलामा अर्थराजनीतिक विश्लेषक हरि रोकाले ‘नेपाली सन्दर्भमा मार्क्सवादमा आधारित समाजवाद’ शीर्षकमा कार्यपत्र प्रस्तुत गरेकाथिए । कार्यपत्रमा विभिन्न विषयहरुसँगै रोकाले बीपी कोइरालाले समाजवादबारे आफ्नाे दृष्टिकोण आधिकारिक रुपमा कतै प्रकाशित नगरेकोले बीपी सैद्धान्तिक रुपमा समाजावादी थिए भनेर भन्न सकिने आधार नभएकोे तर्क प्रस्तुत गरेका थिए । हरि रोकाको तर्क र समाजवादको सम्बन्धमा बीपी र नेपाली कांग्रेसको दृष्टिकोण समेटेर सो कार्यपत्रमाथि नेकपा आवद्ध राजनीतिक चिन्तक चन्द्रदेव जाेशीले गरेकाे टिप्पणी प्रस्तुत छ ।अन्य टिप्पणी पनि क्रमशः प्रस्तुत गर्दै जानेछौं ।

.........................................................................................................................

हरि रोकाले “नेपाली सन्दर्भमा मार्क्सवादमा आधारित समाजवाद” शीर्षकमा एउटा निवन्ध लेखी त्यसबारे मेरा धारणा र सुझावको लागि भन्नुभयाे । यसका लागि प्रिय साथी हरिलाई आभार सहित धन्यवाद ।

शीर्षक जे राखेको भए पनि त्यस भित्रको सामाग्री र त्यहाँ उठाइएका समाजवादका केही आधारभुत पक्ष र वर्तमान समयले मार्क्सवादीहरू समक्ष प्रस्तुत गरेका प्रश्नहरूको सापेक्षमा हेर्दा यस निवन्धले समाजवादको शास्त्रीय रूप र वर्तमान अवस्थामा, विशेष गरेर आजको विश्व परिस्थिति, समाज विकासको वर्तमान ऐतिहासिक चरणको सामाजिक मनोविज्ञान, औद्योगिक क्रान्तिको वर्तमान चौथो चरणमा विज्ञान तथा प्राविघिक क्रान्तिको सापेक्ष नेपाली समाजको समाजवादमा संक्र्मणका सम्भावना र त्यसको सम्भावित रूप बारे वामपन्थी वौद्धिक जमातबीच विचार आदान प्रदान गर्ने प्रयास गरेको देखा पर्दछ । यो सराहनीय कुरा हो ।

यसले वामपन्थी चिन्तक, विशेष गरेर कम्युनिष्ट राजनेता र शासक वर्ग, आम कम्युनिष्ट कार्यकता तथा समाजको गरिखाने वर्गबीच समाजवाद, साम्यवाद बारे माक्र्सका शास्त्रिय अवधारणा र समाजिक जीवनमा तिनको ब्यवहारिक रूप र सार बारे, विशेष गरेर हाम्रो आजको परिप्रेक्षमा, रहेका अन्योल, अस्पटता र क्रान्तिकारिताको नाममा प्रयोग गरिने शब्दाडम्बर र जीवन ब्यवहारबीचको विडम्बनापूर्ण अवस्थालाई सङ्ल्याउन मदत गर्ने छ ।

यस पृष्ठभूमिमा हामीले त्यो लक्ष प्राप्त गर्ने मार्ग र माध्यम र त्यसको, सार होइन स्वरूप वैज्ञानिक समाजवादका सिद्धान्तको अनुशरण गर्दै खोज्नु पर्छ ।

पहिलो कुरा, मेरो विचारमा यस निवन्धको शीर्षक “नेपाली सन्दर्भमा मार्क्सवादमा आधारित समाजवाद” को साटो “नेपालको सन्दर्भमा वैज्ञानिक समाजवाद” राख्नु बढी सारयुक्त हुने छ । जुनसुकै देश वा समाजका सन्दर्भमा पनि समाजवाद रूपमा फरक भए पनि सारमा एउटै हो ।

वैज्ञानिक समाजवाद भनेमा त्यसमा “मार्क्सवादी वा मार्क्सवादमा आधारित” जस्ता प्रत्यय वा अन्त्यप्रत्यय जोडिराख्नु पर्दैन । हो ! अक्टोबर क्रान्तिपछि र सोभियतकालको उत्कर्षको वेला कसैले वाध्यताबस त कसैले आफूलाई पनि समाजवादी देखाउन बर्मीज सोसिलिज्म, इस्लामिक सोसिलिज्म, सिलोनीज सोसलिज्म, यहाँसम्मकी भारतमा इन्दिरा गान्धीले पनि नेहरुभियन समाजवादको घोषणा गरिन, आदि इत्यादि विभित्र खालका नाम आएका हुन् ।

मानव समाजका विकासको वर्तमान ऐतिहासिक चरण र पृष्ठभूमिमा हामीले आफ्नो सन्दर्भमा संबिधानतः समाजवाद उन्मुख राज्य संरचनाको परिकल्पना गरेको अवस्थामा त्यसबाटो भएर समाजवाद प्राप्त गर्ने लक्ष लिएका छौ । यस पृष्ठभूमिमा हामीले त्यो लक्ष प्राप्त गर्ने मार्ग र माध्यम र त्यसको, सार होइन स्वरूप वैज्ञानिक समाजवादका सिद्धान्तको अनुशरण गर्दै खोज्नु पर्छ ।

तर, यस निवन्धमा उठाइएका केही दार्शनिक, केही राजनैतिक, केही आर्थिक तथा सामाजिक र राज्यको संरचनागत विषयबारेका प्रत्येक प्रश्नले आपंmैमा विषयको गहनता तथा अध्ययन क्षेत्रको ब्यापकता समेटेको छ । यसले ब्यापक र सर्वपक्षी छलफल र वैज्ञानिक विश्लेषणको माग गर्छ । तर, तिनलाई एकमुष्ट एउटै डालोमा राखेर समष्टिगत ब्याख्या र विश्लेषण गर्नु सम्भव छैन ।

निश्चय नै यसमा उठाइएका प्रश्नहरू अभित्ररूपले परस्पर जोडिएका र अन्तर निर्भर (Interconnected and Interdependent) प्रश्न अवश्य हुन् तर आफैंमा सापेक्षिकरूपले Relatively Indipendent and sovereign पक्ष पनि हुन ।

सामाजिक–आर्थिक संरचना, समाजिक क्रान्ति र समाजवाद

मार्क्सले आफ्नो कृति, “कन्ट्रिब्यूशन टू द क्रिटिकस् औफ पोलीटिक इकोनोमी”को भूमिकामा ऐतिहासिक भौतिकवादको आधारभूत अवधारणा तथा ऐतिहासिक भौतिकवादका सिद्धान्तहरूको शास्त्रिय ब्याख्या गर्दै लेखे – “जीविकोपार्जनका साधनहरूको उत्पादन प्रक्रियामा, आफ्नो चाहनाभन्दा पनि जीवन बाँच्नका लागि, नभइनहुने अवस्थाले गर्दा मानिसहरू ठोस पारस्परिक सम्बन्धमा जोडिन पुग्छन्, अर्थात उत्पादनका सम्बन्धहरूसँग गाँसिन्छन् ।

यी सम्बन्धहरू तात्कालिक अवस्थाको भौतिक उत्पादनको अवस्था अनुरूप हुने गर्छन् । यिनले तत्कालीन उत्पादन प्रणाली निर्धारित गर्नुका साथै समाजिक–आर्थिक संरचनाको वास्तविक जग– आर्थिक ढाँचा, जसमा सिङ्गो सामाजिक रचना उभिन्छ, को निर्माण गर्छन र सामाजिक चेतनाको स्तर निर्घारण गर्छन्” ।

आजसम्म समाजका अध्ययन र खोजको विषय र अध्ययनको क्षेत्र धरतीमा रहेको वर्तमान मानव समाज नै हो । यसमा भएका र हुने सामाजिक क्रान्ति होस् अथवा समाजवादी लगायत कुनै संरचनाका चरित्रको निक्र्यौल गर्ने मूल आधार सामाजले पार गरेका सामाजिक–आर्थिक संरचनाको इतिहास नै हो ।

यसै क्रममा मार्क्सले उनका पूर्ववर्ति समाजशास्त्रीहरू भन्दा भित्र अध्ययन र विश्लेषण पद्धति अपनाएर सामाजिक जीवन र त्यसको विकासको प्रक्रियालाई सामाजिक उत्पादन र उत्पादन प्रणाली तथा त्यस प्रक्रियामा स्थापित हुने उत्पादन सम्बन्धसँग जोडेर समाजका इतिहासको ब्याख्या गर्नु भएको छ ।

मार्क्सवादी सिद्धान्त अनुसार मानव समाजका विकासको इतिहास प्रकारान्तले सामाजिक–आर्थिक संरचनाहरूको विकास र परिवर्तनको इतिहास हो ।

र यस विश्लेषण पद्धतिको आधारमा समाज विकाश प्रक्रियाको क्रमिकता र परिवतनका चरित्रको तार्किक परिणाम साम्यवादी समाज हुनेछ भनि अफ्नो ऐतिहासिक भौतिकवादको सिद्धान्त प्रतिपादित गर्नु भएको छ । यो नै कम्युनिष्टहरूका राजनैतिक क्रियाकलापको र वैचारिक विश्लेषणको मार्गनिर्देशक हो ।

समाजको विकास तथा सामाजिक सह–सम्बन्घ र अन्तरद्वन्द्वलाई हेर्ने माक्र्सको दृष्टिकोण उनका पूर्ववर्ति तथा आजका पूँजीवाद पक्षधर समाजशास्त्री तथा अर्थशास्त्रीहरू भन्दा भित्र यस मानेमा छ कि मार्क्सले आफ्नो चिन्तन प्रणालीलाई एकतर्फ आफ्नो अस्तित्वका लागि मानवको प्रकृतिमाथीको निर्भरता र अर्कोतर्फ अन्य जीवजन्तु जस्तो प्रकृतिसँग अनुकूलनको लागि संघर्ष नभै आफ्नो उपभोगका लागि प्रकृतिलाई आफु अनुकूल बनाउन सतत् गरिने सचेत संघर्षको प्रक्रियामा प्रकृति र मानवबीच स्थापित हुने द्वन्दात्मक सम्वन्ध र जीविकोपार्जनका लागि गरिने सामाजिक उत्पादन प्रणालीमा मानव–मानवबीच स्वाभाविक रूपमा स्थापित हुने उत्पादन सम्वन्ध तथा मानव चेतनाको विकासलाई वैज्ञानिक आधारमा प्रस्तुत गर्नु भएको छ ।

मार्क्सवादी सिद्धान्त अनुसार मानव समाजका विकासको इतिहास प्रकारान्तले सामाजिक–आर्थिक संरचनाहरूको विकास र परिवर्तनको इतिहास हो । “प्रत्येक सामाजिक–आर्थिक संरचनाको निर्णायक पहिचान उसको उत्पादन प्रणाली, अर्थात समाजिक संरचनाको पहिचान, उसले के उत्पादन गर्छ भत्रेबाट होइन कि त्यसमा उत्पादन र वितरण कसरी गरिन्छ भत्रे आधारबाट हुन्छ ।

उत्पादन प्रणालीको समष्टिगत ढाँचाले नै समाजका सामाजिक, राजनैतिक, वैचारिक, सांस्कृतिक तथा आर्थिक स्वरूपहरूको निर्धारण गर्छ” भत्रे माक्र्सको निचोड हो । “कुनै पनि समाजका सामाजिक सम्बन्धहरू र सत्ताको संरचनालाई सामाजिक–आर्थिक संरचना परिवर्तनका आम नियमहरूको आधारमा मात्र सही रूपमा बुझ्न सकिन्छ” भत्रे माक्र्सको निचोड हो । (मार्क्स-पूँजी प्रथम खण्ड)

मार्क्सद्वारा प्रस्तुत सामाजिक–आर्थिक संरचनाको सिद्धान्त इतिहासका भौतिकवादी विवेचनाको मुटु हो ।

यिनै सामाजिक–आर्थिक संरचनाको परिवर्तनको प्रक्रियामा पुरानाको निषेध र नयाँको स्थापनको परिघटना नै सामाजिक क्रान्ति हो । यसै प्रक्रियामा जब सर्वहारा वर्गले वर्गीय आधारमा स्थापित पूँजीवादी सामाजिक–आर्थिक संरचनाको निषेध गर्दै मानव इतिहासमा सर्वथा नौलो, वर्गबिहीन तथा वर्गीय शोषणमुक्त सामाजिक–आर्थिक संरचना स्थापित गर्न श्रमिक वर्गको राज्यसत्ताकायम गर्छ, सामाजिक संरचनको त्यस परिवर्तनकारी परिघटनालाई समाजवादी क्रान्ति भत्रे गरिन्छ ।

यस क्रान्तिले विगत हजारौ वर्षदेखीको वर्गीय राज्यसत्ताको परिपाटी र श्रमका शोषणको मूलकारण उत्पादनका साधानमाथी निजी स्वामित्वको अवस्था समाप्त गरी त्यसलाई सामुहिक स्वामित्वमा रूपान्तरण गर्ने भएकोहुँदा यो सर्वथा नयाँ चरित्र र सारयुक्त युगपरिवर्तनकारी परिघटना हो ।

मार्क्सद्वारा प्रस्तुत सामाजिक–आर्थिक संरचनाको सिद्धान्त इतिहासका भौतिकवादी विवेचनाको मुटु हो । हामीले हाम्रो आजको सन्दर्भमा नेपालमा समाजवाद प्राप्तिको बाटो र त्यसको स्वरूप बारे होेस् अथवा समष्टिगत रूपमा त्यसका आधारभूत चरित्र र रूपबारे विचार गर्दा होस, हाम्रो आजको सामाजिक–आर्थिक संरचना र उत्पादन प्रणालीमा आधारित भएर गर्नु पर्छ ।

एउटा कुरा निश्चित रूपमा के बुझ्न पर्छ भने समाजवाद कुनै अमूर्त (Abstract) कुरा नभै समाज विकाश र परिवर्तनको अटूट श्रृङ्खलामा प्राप्त गरिने एउटा ठोस सामाजिक–आर्थिक संरचना हो र सामाजिक–आर्थिक संचनाका विकास र परिवर्तनका क्रमिकताको स्वाभाविक परिणाम हो ।

जुन सामाजिक–आर्थिक संरचनाले प्रत्येक ब्यक्तिलाई सामाजिक उत्पादन प्रक्रियामा उसले लगाएको श्रमअनुसार उसको अंश सुनिश्चित गर्छ र प्रत्येक व्यक्तिलाई आफ्नो क्षमता, सीप र रुचि अनुसार सामाजिक उत्पादनमा श्रम लागाउने स्थान र अवसरको स्वतन्त्रता सुनिश्चि गर्छ । अर्थात मार्क्सको शब्दमा समाजलाई From the realm of necessity to the realm of freedom को अवस्थामा संक्रमण गराउँछ ।

वर्गीय शोषणको प्रमुख कारण–

मानव समाजमा उत्पादनको चरित्र जहिले पनि सामाजिक हुन्छ तर वर्गीय समाजमा उपभोगको चरित्र व्यक्ति केन्द्रित -Social character of Production and individual character of consumption) को अवस्था रहनु नै सामाजिक शोषण र विभेदको प्रमुख कारण हो ।

समाजवादी संरचनाको लक्ष यस अवस्थालाई समाप्त गरी, ऐंगल्सका शब्दमा -To create the community of comodity), सामाजिक उत्पादनको उपभोगलाई पनि सामाजिक चरित्रमा परिणित गरेर अतिरिक्त श्रमका शोषणको परिपाटी समाप्त गर्नु हो । अर्थात सामाजिक उत्पादक सम्पत्तिमाथी वर्गविशेषको स्वामित्वको अवस्था समाप्त गरी सामाजिक स्वामित्व कायम गर्नु हो ।

समाजवादको सार सार्वत्रिक रूपमा एउटै हो, तर यसका रूप देशविशेषका ऐतिहासिक विकासको चरण, सामाजिक विशिष्टता आदिले गर्दा विभित्र देशमा समाजवादी क्रान्ति र समाजवादी संरचनामा संक्रमणको आºनै विशिष्टता र बाटो हुन्छ ।

आजको अवस्थामा यस प्रक्रियालाई कसरी अगाडि बढाउने र स्थापित गर्ने भत्रे कुरा हाम्रो चाहनाबाट होइन आजको विश्व परिस्थि र हाम्रो लक्षबीच तादात्म्य मिलाएर मात्र निश्चित गर्न सकिन्छ ।

हाम्रो आफ्नाे ऐतिहासिक चरणमा र आफ्नाे देशको विशिष्टता अनुसार समाजवादमा संक्रमणको हाम्रो आफ्नाे बाटो हुनेछ । विगतका अनुभव हाम्रो लागि मार्गदर्शक अवश्य हुन, तर क्रान्तिको र राज्य सत्ताको त्यही रूप हामी कहाँ पनि दोहोरिने छ भत्रु अथवा दोहोर्याउनु पर्दछ भत्रु गलत हो, जुन गल्ती यस देशको कम्युनिष्ट आन्दोलनले आफ्नाे जन्मकाल देखी नै गर्दै आएको छ र अहिले पनि गर्दैछ ।

समाजवादी लक्ष्य प्राप्त गर्न विगत अनुभवबाट सिक्दै आफ्नो वस्तुगत अवस्थामा टेकेर छोटो र कम प्रतिरोधी यथार्थपरक बाटो छनोट गर्न सक्नु पर्दछ । यस पक्षमा नितान्त कमी रहँदै आएका हुन र आज पनि छ ।

आजको अवस्थामा यस प्रक्रियालाई कसरी अगाडि बढाउने र स्थापित गर्ने भत्रे कुरा हाम्रो चाहनाबाट होइन आजको विश्व परिस्थि र हाम्रो लक्षबीच तादात्म्य मिलाएर मात्र निश्चित गर्न सकिन्छ ।

यस पक्षबाट हेर्ने हो भने वर्तमान सत्ताधारीहरूको लक्षविहीनताको अवस्था र विद्यमान Property relation / Mode of production मा क्रमिक रूपान्तरण बारेको उदाशीनत र अनिर्णयको बन्दीको अवस्था रहुन्जेल निश्चय नै समाजवाद उन्मुखताको दिशामा अगाडि बढ् सकिदैन । समाजवादी लक्षको प्राप्ति टाढाको विषय हो ।

वर्ग र वर्गसंघर्ष

यस कार्यपत्रमा Kcckshott and Zachariah प्रसंग दिई वर्गविभाजनका दुई कारण Exclution and Exploitatopn को रूपमा प्रस्तुत गरेजस्ता देखिन्छ । तर, ती दुई अवस्था वर्गीय विभाजनका परिणाम हुन्, कारण होइनन् ।

वर्गीय विभाजन र आर्थिक शोषण समाजको नैसर्गिक चरित्र होइन । तर, सभ्यता विकासको प्रारम्भिक चरणमा मानवले भोजन संग्रहकर्ताको अवस्थाबाट भोजन उत्पादकको चरणमा संक्रमण गर्दा कविलाई सामुहिक बसोवासभित्र श्रमविभाजनको अपरिहार्य प्राकृतिक वाध्यत -Natural Necessity) यसको उद्गम विन्दु रहेको हो । सामुहिक उत्पादन प्रणालीमा यस्तो कार्य विभाजन प्राकृतिक आवश्यकता -Natural necessity) ले प्रस्तुत गरेको अनिवार्यता को परिणाम थियो ।

जसको जगमा कविला भित्रै वल र कार्यको आधारमा अरू सदश्यमाथि हुकुम चलाउने कविलालाई “विष्टहरू”का स–साना समूहको जन्म र कविलाई शासकको रूपमा तिनको विकास तथा सम्पत्तिमाथी तिनको नीजी स्वामित्व स्थापित हुनु एकतर्फ सामुहिक उत्पादन प्रणलीमा परिवर्तनका कारण हो भने अर्कोतर्फ कविलालाई अरिष्ट्राक्रयासीको जन्म स्वाभाविकरूपमा उत्पादन र वितरण प्रणाली र सम्पत्तिको स्वामित्वको अवस्था परिवर्तनका कारण हो ।

The property relation of any given era is necessesary resolt of mode of production and exchange of that era. (Engels– The communists and Karl Heizen – collected works volume 6 ) ।

वर्गीय समाजमा वर्ग संघर्ष वस्तुगत यथार्थ हो कसैका चाहनाको विषय होइन ।

मार्क्सवादले वर्गहरूलाई आर्थिक अवधारण -Economical Category) को रूपमा लिएको छ र यो आर्थिक विभाजन प्रत्येक सामाजिक उत्पादन प्रणालीमा स्थापित हुने उत्पादन सम्बन्ध अर्थात उत्पादनका साधनश्रोत तथा उत्पादनमाथी उत्पादक श्रमिकको स्वामित्वको अवस्था र सामाजिक उत्पादनबाट उसले पाउने अंशले निर्धारण गर्ने स्थानको परिणाम हो ।

यसै आधारमा विगत देखी आजसम्म समाज पूँजीपति, भूमिपति तथा दाश–मालिक र सर्वहारा, करिया कृषक (Surf) र दाश जस्ता वर्गहरूमा विभाजित हुँदै आएको हो । यो विभाजन समाज विकासको निश्चित र नियमवद्ध प्रक्रिया अन्तरगत एउटा निश्चित कालखण्डमा जन्मिएको र सामाजिक–आर्थिक संरचनाको उत्पादन प्रणालीमा स्थापित उत्पादन सम्बन्धहरूको परिणाम हो ।

समाजको वर्गीय विभाजन भू–भौगोलिक अवस्था वा वंशगत भित्रता वा कसैले पूर्वयोजना अन्तरगत निर्माण गरेको कारणले नभई समाजको आर्थिक राजनीतिक संरचनाको विकासले जन्माएको अवस्थाको परणाम हो ।

एउटै भौगोलिक वा प्राकृतिक अवस्थामा बस्ने वा जातजाति, जातिसमूह, वर्णसमूह, एउटै धार्मिक वा भाषिक समूह आदिमा पर्ने सामाजिक समुहहरू पनि आर्थिक राजनीतिक अवस्थाले गर्दा वर्गीय रूपमा विभाजित हुन्छन् ।

जब उत्पादन प्रणालीको आर्थिक संरचनाले उत्पादकहरू उत्पादक सम्पत्तिमाथी स्वामित्वको अधिकारबाट बन्चित हुन्छन् र तिनका श्रमको शोषणको परिपाटी स्थापित हुन्छ तब समाज परस्पर बिरोधी वर्गहरूमा विभाजित हुन्छ र यस अवस्थाले वर्ग संधर्षलाई जन्म दिन्छ । वर्गीय समाजमा वर्ग संघर्ष वस्तुगत यथार्थ हो कसैका चाहनाको विषय होइन ।

समाजको वर्गीय विभाजनको मुख्यकारण सामाजिक संरचनाको आर्थिक आधार हो, यसमा दुईमत भएन । तर, यस विषयमा ध्यान दिनुपर्ने अर्को कुरा केहो भने मार्क्सको यो क्लसिकल निश्कर्ष युरोपको ऐतिहासिक विकास प्रक्रियाका अध्यनको निचोड थियो, जहाँ अरु कारणले भन्दा पनि प्रमुख रूपमा आर्थिक अवस्थाको कारण समाज तेर्सो (Horizent) तहहरूमा विभाजित थियो ।

तर, नेपाल, भारत आदिजस्ता केही एसियाइ देशरूमा देशहरूमा आर्थिक आधारको तहगत वर्गीय विभाजनसँगै पेशा, धर्म, वंशको आधारमा पनि समाजको ठाडो (Vertical) विभाजन भएको छ । वंशगत, पेसागत र धार्मिक रूपमा विभाजित यी सामाजिक समूहहरू तिनको आर्थिक अवस्था भन्दा पनि जन्म, वंश तथा निश्चित सामाजिक पेसाको कारण सामाजिक वर्गको रूपमा अस्तित्वमा आएका छन् ।

यद्यपि यसको कारण पनि आर्थिक नै हो तथापि यस्तो विभाजनमा आर्थिक रूपमा कुनै व्यक्ति पूँजीपति वर्गमा पर्ने तहमा भए पनि पेशा र वंशले स्थापित गरेको उसको स्थान परिवर्तन हुँदैन र सँधै एउटै सामाजिक वर्ग वा उपवर्गको रूपमा रहेको हुन्छ । यिनको सामाजिक स्थान, आर्थिक अवस्था भन्दा पनि जन्म, वंश र पेशाको आधारमा निश्चित गरिएको छ ।

यस अवस्थाले नै शासक वर्गले शासित वर्गको आर्थिक शोषण गर्ने आधार निर्माण गर्छ र वर्ग संघर्षको मुख्य कारण बन्दछ ।

प्राचीन ग्रीस, रोम, सिसली जस्ता देशहरूमा कतै सम्पत्तिको आधारमा त कतै राज्यको परिपाटीमा तोकिएको मान्यता र अधिकारको आधारमा सामाजिक विभाजनको अवस्था रहेको इतिहास छ, तर, समष्टिगत रूपमा वर्ग विभानको प्रमुख कारण आर्थिक नै हो र अन्यकारण त्यसबाट निःश्रृत परिणाम हुन् ।

हामीले आफ्नो अवस्थामा विशेष ध्यान दिनुपर्ने कुरा के छ भने हाम्रो समाज एकतर्फ आर्थिक कारणले तहगत (Horizontal) रूपमा विभाजित छ अर्कोतर्फ त्यसभन्दा पनि बलियो रूपमा वंश र वर्णगत आधारमा ठाडो चिरामा (Vertical) रूपमा विभाजित छ ।

यस्तो दोहोरो विभाजनले हाम्रो जस्तो समाजमा विशुद्ध माक्र्सवादी शास्त्रीय सोच अनुसारको वर्गीय एकता कायम गर्नमा कठिनाई उत्पत्र गर्छ । तहगत विभाजनले आर्थिकरूपमा एउटै आर्थिक तह वा वर्गभित्र पर्ने समूहलाई समेत यस ठाडो विभाजनले एउटै मञ्चमा उभ्याउन र स्वाभाविक रूपमा वर्गीय भाइचारा कायम गर्न समेत कठिनाई उत्पत्र गर्छ ।

हाम्रो यस क्षेत्रका कम्युनिष्टहरूले वर्ग र वर्गसंघर्षको नारा दिँदा यस अस्थालाई बुझ्न सकेन र युरोपमा जस्तै आर्थिक विभाजनको आधारमा हेरियो, जसले गर्दा हाजाराैं वर्षदेिख सम्पत्ति, साधन र आश्रय विहीन दलित तथा सीमान्तीकृत श्रमिक वर्गलाई मजदूर आन्दोलनको अंग बनाउन सकेन । यो गल्ती थियो ।

सामाजिक सम्बन्धहरू प्रमुख रूपमा दुई किसिमका हुन्छन्-भौतिक सम्बन्ध र वैचारिक सम्बन्ध । भौतिक सम्वन्धको प्रमुख अवयव वर्गहरू बीचका आर्थिक सम्बन्ध हुन् जो सामाजिक उत्पादन प्रणाली र उत्पादन सम्बन्दको कारणबाट स्थापित हुन्छन् र समाजको आर्थिक विभाजनको कारण हुन्छन् ।

प्रत्येक उत्पादन प्रणालीमा वर्गहरू केही निश्चित आर्थिक सम्बन्धहरूबाट जोडिएकै हुन्छन् जसबाट प्रत्येक उत्पादन प्रणालीमा समाजको वर्गीय संरचना निर्माण हुन्छ । यस अवस्थाले नै शासक वर्गले शासित वर्गको आर्थिक शोषण गर्ने आधार निर्माण गर्छ र वर्ग संघर्षको मुख्य कारण बन्दछ ।

“मानव समाजको आजसम्मको लिखित इतिहास वर्गसंधर्षको इतिहास हो” भत्रे कम्युनिष्ट धोषणपत्रको यो महान निश्कर्ष वर्गसंघर्ष विनाको वर्गीय समाज अकल्पनीय हो भत्रे हो ।

सामाजवाद र बजारका सहसम्बन्ध

प्रत्येक समाजको आर्थिक संरचना उसको आधार हो जसमा समाजको सम्पूर्ण ढाँचा र सामाजिक सम्बन्ध उभिएका हुन्छन् । अहिल विगतमा सोभियत संघले अख्तियार गरेको आर्थिक ढाँचा र चीनले अनुशरण गरिरहेको बजार आधारित आर्थिक संरचना तथा भियतनाम, क्युवा आदिका संरचनागत समायोजनका विभित्र पक्ष सार्वत्रिक विवेचनाको विषय बनेका छन् ।

यस निवन्धमा प्रस्तुत गरे जस्तै आर्थिक–सामाजिक संरचनाको प्रक्रियागत रूपान्तरण वा क्रान्तिकारी परिवर्तको छलाङ् जस्ता प्रश्न आज विश्वका माक्र्सवादहरूको छलफलका केन्द्रमा छन् ।

बहुराष्ट्रिय वित्तीय निगम तथा पूँजीवादी साम्राज्यवादी आर्थिक संचरनाको विश्वीकरणको सञ्जालले सृजना गरेको विश्व बजारको जटिल अवस्थामा पूँजीवादी विश्व बजार र समाजवाद र समाजवादी बजार व्यवस्थापनको बीचका अन्तरसम्बन्ध र अन्तरद्वन्दको निर्क्याैल गर्दा कुनै बने/बनाएको सार्वत्रिक चरित्रको उपाय लेखन सकिने अवस्था तत्काललाई देखिँदैन । तर बजार वितरण प्रणालीको थलो भएकोले यसलाई नजरअन्दाज गर्न पनि सकिँदैन ।

बजार समाजवाद, साम्यवादको अवस्थामा पनि विनिमयको थलो नै रहने छ, त्यसको रूप जेभए पनि । समाजवादको आघारभूत प्रश्न सामाजिक उत्पादनको न्यायिक वितरण नै हो र जसको माध्यम बजार नै हो । आजको अवस्थाले एकतर्फ बजार संयन्त्रलाई विश्वीकृत गरेको छ भने अर्काेतर्फ ज्यादै जटिल पनि बनाएको ।

बैंकिङ प्राणाली, फिनान्स क्यापीटल र मोनोपोली क्यापिटलको सम्मिलन र वार इण्डट्रीज र साम्राज्यवादी स्टेट क्यापिटलबीचको एकत्व, शेयर मार्केटको मध्यमबाट विश्व पूँजीबजारको एकीकरण आदिले उत्पत्र गरेको जटिलतामा समाजवादी वितरण प्रणाली र बजारबीचका अन्तर सम्बन्ध र तिनको ब्यवस्थापनको नयाँ चुनौति वर्तमान समयले अगाडि सारेको छ ।

उत्पादन र उपभोगबीचको सन्तुलन र योजनावद्ध विकाश सामाजवादी योजनाको सार हो ।

समाजवादमा जहाँ श्रमको आधारमा वितरण प्रणाली जीवित रहन्छ र कमोडिटीले आफ्नो सार गुमाएको हुँदैन तथा वितरण प्रणालीमा विनिमयको मनी–कमोडिटी सम्बन्ध जीवित रहन्छन् जसलाई बजारले मूर्तरूप दिन्छ र आजको अवस्थामा विश्व बजारमा निरपेक्ष रहन पनि सक्दैन । यसको सम्यक समाधान खोज्नू आजको चुनाति हो ।

समाजवादी बस्तु उत्पादन र बजारका अन्तरसम्बन्धको प्रश्न विगतमा पनि जटिल थियो र यसमा धेरै तर्कवितर्क र अवधारणा आएका हुन, अहिले यो प्रश्न झन् जटिल भएको छ ।

सोभियत संघले बजारलाई राज्यको नियन्त्रमा राख्दै द्रब्य–वस्तुको विनिमय सम्बन्धनलाई यथार्थताको विपरित सरकारी निर्णयबाट समाप्त गर्यो जसको दुस्परिणाम अगाडि छ । चीनमा लामो छलाङ्को दौरान यसलाई झन् विकृत रूपमा लिइयो ।

देङ्सियाओ पिङ्ले यसमा सुधार गरी राष्ट्रिय अर्थतन्त्रलाई बजारसँग जोडे । अहिले चीनको कम्युनिष्ट पार्टीले चाइनीज विशिष्टता सहितको समाजवाद निर्माणको नारा दिएर बजार समाजवादको अवधारणा अन्तरगत यी सम्बन्धरूलाई परिभाषित गर्ने काम गरिरहेको छ । वैदेशिक लगानीको ढोका पूरा खोलेको छ ।

यसले चीनमा उत्पादकत्व तथा उत्पादक शक्तिको तीब्र विकास पनि गरेको छ र भियतनाम आफ्नै किसिमले त्यही बाटोमा अगाडि बढ्दैछ । तत्काल आर्थिक विकासको दृष्टिकोणले यसका सकारात्म परिणाम देखिएका छन् ।

योजनाबद्ध आर्थिक विकासको परिपाटीमा योजनाहरूको निर्माण र कार्यन्वयनको अनुगमनमा जनसहभागिता र हस्तक्षेपको अवस्था कायम रहनु पर्दछ ।

तर, जुन किसिमले पूँजीपति वर्गको हातमा पूँजी र उत्पादनको केन्द्रकरण भैरहेको छ र अहिले पार्टीले पूँजीपति वर्गलाई समेत चाइनीज मोडेलको समाजवाद विकासको लागि राज्यसत्ताको साझेदार बनाएको छ, यसमा धेरै मार्क्सवादी अर्थशास्त्रीहरूले समाजवादको भविष्यप्रति शंका प्रकट गरेका छन् ।

योजनाबद्ध आर्थिक विकासको पद्धति सोभियत संघको देन हो । उत्पादन र उपभोगबीचको सन्तुलन र योजनावद्ध विकाश सामाजवादी योजनाको सार हो । तर योजनाबद्ध आर्थिक विकासको परिपाटीमा योजनाहरूको निर्माण र कार्यन्वयनको अनुगमनमा जनसहभागिता र हस्तक्षेपको अवस्था कायम रहनु पर्दछ ।

यसमा असन्तुलन भएमा सिङ्गो आर्थिक संरचन धरासायी हुन्छु । सोभियत संघमा प्रारम्भिक चरणमा यो काम जनताका सोभियतहरूले गर्दथे । तर, तीसका दशको उत्तरार्ध तिर युद्धको खतार देखिएपछि तीब्र उत्पादन र नियन्त्रका लागि योजना आयोको रूप फेरियो र केन्द्रीकृत प्रशासकीय ब्यूरो ब्युरोक्रयासी जिम्मf दिइयो ।

युद्धकालसम्म ठिकै थियो । तर, शान्तिकालमा यसले सन्तुलन गुमायो र सोभियत अर्थतन्त्र धरासाई हुन पुग्यो । चीनले अहिले पार्टीसिपेटरी प्लानिङ्को परिपाटी अपनाइएको छ । बाहिरबाट हेर्दा यसले राम्रै परिणा दिरहेको छ ।

यस निवन्धमा नेपालको अर्थतन्त्र सरकारका काम कार्यवाही, तिनका घोषणपत्र र कार्यान्वयनको अवस्था, लगानी नीति, नवउदारवादको प्रवेश र त्यसका परिणाम, विभित्र ठाउँमा कमुनिष्ट पार्टीहरूले अघिसारेका अवधारणा, विभित्र आन्दोलनहरूद्वारा पूँजीवादको विकल्प खोज्न प्रयास आदिबारे लेखिएका कुरा समसामयिक छन् र कम्युनिष्टहरूले त्यहाँ उल्लेख गरिएका विषवस्तुमाथी मार्क्सवादसम्मत उत्तर खोजेमा मात्र विकल्प बाटो प्रस्तुत गर्न सकिन्छ ।

उठाइएका प्रश्नहरूको निरूपण मार्क्सवादका आधारभूत प्रस्थापनको आधारमा नै गर्नुपर्छ, यसमा दुइमत भएन ।

मार्क्सवाद र लोकतन्त्र

पूँजीवादमा लोकतन्त्र, मानवाधिकार, जनसार्वभौमिकता जस्ता विषय पूँजीवादी संरचनाले निर्धारित गरेको दायर भित्र सीमित रहन्छन्,आम जनताद्वारा त्यस सीमाभन्दा बाहिर गएर यिनको प्रयोग दण्डनीय हुन्छ ।

यसै अवस्थालाई मध्यनजर राखी समाजवादलाई पूर्ण प्रजातान्त्रिक ब्यवस्थाको रूपमा मार्क्सले परिभाषित गरेका हुन् । अतः माक्र्सवाद र लोकतन्त्र एकअर्कासँग अभित्ररूपमा जोडिएका मात्र होइन लोकतन्त्र बिना समाजवादको कल्पना पनि गर्न सकिँदैन ।

झन् आजको विश्व परिस्थितिमा जहाँ वैचारिक स्वतन्त्रता, बहुलवाद, संसदीय प्रतिस्पर्धा शक्ति पृथकीकरणको सिद्धान्त, नागरिक स्वतन्त्रता जस्ता विषय आम मानिसको मनोविज्ञानका विषय भएका छन्, मार्क्सवादीहरूले मार्क्सले परिकल्पना गरेको उपरोक्त पूर्णप्रजातान्त्रिक समाजवादी समाजको अवधारणा भन्दा भित्ररूपमा सोच्न पनि सकिँदैन ।

सामाजिक मनोविज्ञानका यी पक्षहरूलाई श्रमिक जनताको पक्षबाट मात्र सोच्ने नभै गैर शोषक जनताको सापेक्ष स्पष्टरूपले परिभाषित गर्न र जीवनमा लागु गर्नु आवश्यक हुन्छ र आजको सामाजिक मनोविज्ञानबाट यसलाई ब्यवहारिक रूप दिन सहयोग नै पुग्ने छ ।

कम्युनिष्ट घोषणपत्र लेख्नपूर्व ऐंगेल्सले कम्युनिष्टका सिद्धान्त र Communist confession of faith लेख्नुभयो । जहाँ वहाँले कम्युनिष्टहरूले निर्माण गर्नखोजेका समाजको विशेषता बारे लेख्नु भयो The aim of communist is to organize society in a way that every member of it can develop and use his capabilities and powers in complete freedom without thereby infringing the basic condition of society.

प्रतिरोध समाप्त गर्ने नाममा दीर्घकालसम्म यस्तो अभ्यास गर्दै समाजवादलाई निरङकुश तन्त्रमा परिणित गर्नु समाजवाद विरोघी चरित्र हो ।

कम्युनिष्टको लक्ष र तिनले निर्माण गर्न खोजेको समाजको चरित्र समाजका प्रत्येक ब्यक्तिले समाजका आधारभूत अवस्थामा खलल नपर्ने गरी आफ्नो योग्यता र सामर्थ्यको उपयोग र विकास पूर्ण स्वतन्त्रतसाथ गर्न पाउने अधिकार र स्वतन्त्रता सहितको समाज निर्माण गर्नु हो भनेका छन् । अतः समाजवादमा लोकतन्त्र नहुने भत्रे कुरै आउँदैने ।

हो ! विगतमा चाहे त्यो स्टालिनकाल होस अथवाचीन, अल्वानिया, कोरिया आदि सबै देशहरूमा यसको उलंघन गरियो, वैचारिक स्वतन्त्रता समाप्त गरियो, परिणाम स्वरूप समाजवादी ब्यवस्था र कम्युनिष्ट शासन अधिनायकवादी ब्यवस्थाकोरूपमा जनमानसमा स्थापित हुन पुग्यो ।

समाजवादी ब्यवस्था आम शोषित, पीडित, दलित, सिमान्तिकृत जनतालाई शोषण र विभेदबाट मुक्त गरी समानता र राज्यसत्ता संचालनमा तिनको पहुँच सहितको आफ्नै श्रममा बाँच्ने बहुसंख्यक आम श्रमजीवि जनताको ब्यवस्था हो ।

यस जन समुदायको सक्रिय सहभागिता बिना समाजवाद निर्माणको परिकल्पना गर्नसकिँदैन । लेनिनले आफ्ना रचना र भनाईहरूमा पटक–पटक जोर दिएका छन् कि लाखौलाख जनताको सक्रिय सहभागित बिना र जनतामा सत्तासंचालनका ज्ञानको विकासश नगरेर समाजवादको निर्माण गर्न सकिँदैन र प्रजातन्त्र बिनाको समाजवाद हुन सक्दैन ।

यस प्रक्रियामा प्रतिरोध र जटिल अन्तरद्वन्द अगाडि आउँछन् । त्यस अवस्थामा तिनको प्रतिरोध समाप्त गर्न समाजवादी राज्यसत्ताले बल प्रयोग गर्नुपर्ने अवस्था आउँछन् । तर, यो समाजवादको आम चरित्र होइन । यो देशविशेषको अवस्थामा निर्भर गर्ने विषय हो र यसका स्तर फरक हुन्छन् । तर, प्रतिरोध समाप्त गर्ने नाममा दीर्घकालसम्म यस्तो अभ्यास गर्दै समाजवादलाई निरङकुश तन्त्रमा परिणित गर्नु समाजवाद विरोघी चरित्र हो ।

समाजवादी क्रान्ति र चुनौति

समाजवादी क्रान्ति जुनसुक्कै रूपमा सम्पत्र भए पनि सार रूपमा त्यसको अगाडि सँधै दुइवटा कठिन काम हुन्छन् - पहिलो, पूँजीवादी संरचनाका आर्थिक, सामाजिक र राजनैतिक संरचनाहरूलाई समाप्त गर्नु र त्यसको ठाउँमा सामुहिक स्वामित्वको परिपाटी स्थापित गर्नु, जुन हाम्रो जस्तो देश र आजको अवस्थामा त्यति सहज हुँदैन ।

दोश्रो, जगैदेखी नयाँ समाजिक–आर्थिक संरचनाको निर्माण गर्नु अर्थात सामुहिक स्वामित्वको परिपाटी कायम गर्नु । यस क्रममा पुराना शासक वर्गहरूबाट हुने प्रतिरोध समाप्त गरी नयाँ आर्थिक–सामाजिक संरचनाको आधार निर्माण गर्ने काम जटिल काम हो ।

नवनिर्माणको यो सक्रमणकालीन चरण नै त्यो चरण पनि हो जहाँ कहिले काहाँ क्रान्तिका सहयात्रीहरू समेत प्रतिक्रान्तिकारीहरूको लाममा उभिन पुग्छन् र प्रतिक्रान्तिको खतरा रहन्छ । आजको अवस्थामा समाजवाद उन्मुख संरचनाको निर्माण गर्दा पनि सामान्यरूपमा क्रान्तिकारीहरूल सामना गर्नुपर्ने अवस्था यही हो ।

अक्टोवर क्रान्ति पछि, विशेष गरेर दोश्रो विश्वयुद्ध पछि पूर्वी युरोपका विभित्र देशहरू, चीन, क्युबा, भियतना आदि जस्ता देशहरू तथा नव स्वाधीन देशहरूले समाजवादमा संक्रमणको क्रममा अपनाएका नेशनल डेमोक्रयासी, पोपुलर डेमोक्य्रासी, न्यु डेमोक्रयासी आदि श्रमजीवि राज्यसत्ताका विशिष्ट रूप थिए, जस अन्तरगत सबै किसिमका स्वामित्वहरूको एकैपल्ट सामुहिकरण गर्नसकिँदैन र यो आवश्यक पनि हुँदैन ।

लेनिनले भनेका छन् “...त्यस्ता देशहरूमा श्रमजीवि जनताले सत्ता लिंदैमा सबै ठाउँहरूमा नीजि सम्पत्तिको उन्मूलन वा सानातिना उद्योग–ब्यापारको उन्मुलन र सत्ताच्युत गरिएका शोषक वर्गलाई उनको मतदान अधिकारबाट बन्चित गर्नु अपरिहार्य अनिवार्यता छैन ।

त्यस कारण कम्युनिष्ट तथा वर्कर्स पार्टीहरूले आ–आफ्नो देशका विशिष्टताहरूको गहिराईपूर्वक अध्ययन गरी समाजवादमा संक्रमण र समाजवादको निर्माणका लागि आफ्नै सिर्जनात्मक र बडी प्रभावकारी बाटो खोज्नु पर्दछ । मार्क्सले हामीलाई केवल सामान्य निर्देशक सिद्धान्त दिएका छन् जसको ब्यवहारिक कार्यान्वय विभित्र देशमा विभित्र किसिमले हुनेछ” । (तेश्रो अन्तर्राष्ट्रियको दस्तवेज– मस्को)

श्रमजीवि वर्गको नाममा कम्युनिष्ट पार्टीले सत्ता प्राप्त गर्नु नै समाजवादी क्रान्तिको पूर्णता होइन, वल्कि यो समाज परिवर्तनको प्रारम्भ मात्र हो, यदि सत्तामा पुगेकाहरू त्यस लक्षप्रति इमानदार र प्रतिवद्ध छन् भने ।

केही उग्र वामपन्थीहरूले समाजवादी क्रान्तिका लागि सशस्त्र युद्धलाई अनिवार्य सर्त मात्रे गरेका छन् । यो गलत चिन्तन मात्र होइन माक्र्स र लेनिनका भनाईको विकृत परिभाषा हो ।

लाखौंलाख शोषित पीडित जनताको सक्रिय सहभागिता बिना न त समाजवादी क्रन्ति सम्पत्र गर्न सकिन्छ न त्यसको संरक्षण नै । निश्चित हो ! समाजवादी क्रान्ति सम्पत्र गर्न संगठित शक्ति अपरिहार्य छ । तर, त्यस संगठिक शक्तिका रूप विभित्र हुन सक्छन् र क्रान्तिका रूप र अवस्था अनेक हुन सक्छन् ।

यथार्थ के हो भने समाजवादी क्रन्ति सम्पत्र गर्ने प्रमुख शक्ति शोषित पीडित आम श्रमिक वर्गको सचेत संगठित शक्ति हो । तेश्रो कम्युनिष्ट इन्टर नेशनलनको पहिलो बैठकमा लेनिनले भत्रु भयो - “....हाम्रो क्रान्तिमा हामीले सिद्धान्त भन्दा ब्यवहारको बाटो अपनायौं ।

त्यस कारण रूसको समाजवाद अन्य देशहरूका लागि यान्त्रिक अनुशरणको विषय हुनुहुत्र । वल्कि प्रत्येक देशले आफ्ना देशको विशिष्ट अवस्थामा आफ्नो बाटो खोज्नु पर्छ”। अगाडि भत्रुहुन्छ “समाजवादी क्रान्तिलाई कुनै एउटा निश्चित फाँटमा लडिने वा कुनै एउटा मोर्चामा लडिने लडाईंको रूपमा मात्र लिनु हुँदैन ।

यो क्रान्ति चौतर्फी वर्गसंघर्ष, सम्पूर्ण सामाजिक विसंगति, सम्पूर्ण राजनैतिक आर्थिक अवस्थाविरुद्ध, नयाँ आर्थिक–सामाजिक सम्बन्ध स्थापित गर्न लडिने संघर्ष हो । यसले लामो समयदेखी समाधान खोजीरहेका आर्थिक, साजिक, राजनैतिक प्रश्नहरूले सामाजिक संरचनागत् पुनर्गठनको माग गर्छन् ।

यीं प्रश्नहरूको समाधान तथा द्वन्द उत्पत्र गर्ने सम्पूर्ण आर्थिक, राजनैतिक, सामाजिक सम्बन्धहरूको आधारहरूलाई समष्टिगत रूपमा समाप्त गर्नु नै सामाजवादी क्रान्ति हो” । (सम्मेलनको दस्तावेज) ।

श्रमजीवि वर्गको नाममा कम्युनिष्ट पार्टीले सत्ता प्राप्त गर्नु नै समाजवादी क्रान्तिको पूर्णता होइन, वल्कि यो समाज परिवर्तनको प्रारम्भ मात्र हो, यदि सत्तामा पुगेकाहरू त्यस लक्षप्रति इमानदार र प्रतिवद्ध छन् भने ।

अगाडिको कदम सत्तामा श्रमजीवि वर्गको पकड र सत्ता संचालनको अनुभवको विकाससँगै गरिने चौतर्फी रूपान्तरणको दौरान उत्पादनका साधन श्रोतमाथि क्रमिकरूपमा सामुहिक स्वामित्व कायम गर्दै जानु नै क्रान्तिको सम्पत्रता हो । रूपान्तरणको यो लामो प्रक्रिया नै क्रन्तिको निरन्तरता हो ।

समाजवादोन्मुख संरचना

हाम्रो आफ्नाे अवस्थामा हामी सामन्तवादको अन्त्यगरी पूँजीवादी प्रजातन्त्रका कार्यभार पूरागर्ने चरणमा छौ । सत्ता कम्युनिष्टहरूकै हाथमा भए पनि हाम्रो वर्तमान आर्थिक विकासको स्तरले सोझै समाजवादी चरणमा प्रवेश गर्न सक्ने अवस्थामा छैन ।

समाजवादी ब्यवस्था भत्रे नामाकरण त गर्न सकिएला तर सारमा त्यो समाजवाद हुँदैन । यस अवस्थामा यस क्रान्तिले सर्वहारा क्रान्तिको चरित्र लिन सक्दैन । हामीले समाजवादमा संक्रमणपूर्वको संक्रमणकालीन चरण पार गर्नुपने छ ।

यो सत्य हो ! हाम्रो देशमा कम्युनिष्ट आन्दोलनप्रति बलियो जन समर्थन देखापरेको छ र निर्वाचनमा त्यसले राम्रो स्थान ओगट्न सकेको छ । तर यो प्रमुखरुपले शहरिया मध्यमवर्ग र ग्रामीण मध्यमवर्गीय किसानबाट प्राप्त राजनैतिक समर्थनमा आधारित छ ।

लामो वर्ग संघर्षको पृष्ठभूमि नभएको र मार्क्सवादलाई आत्मसात नगरी कम्युनिष्ट आन्दोलनप्रति आकृष्ट भएर निम्न पूजीवादी क्रान्तिकारिताबाट डोरिएको मध्यम वर्गीय जमात कम्युनिष्ट आन्दोलनका लागि भरपर्दो वर्गीय शक्ति हुन सक्दैन ।

समाजवाद उन्मुखताको सफल कार्यान्वयनका लागि आज एकातर्फ कम्युनिष्ट आन्दोलनको यस आधारलाई माक्र्सवादी आदर्शप्रति समर्पित क्रान्तिकारी शक्तिमा परिणत गर्नुपर्ने आवश्यकता छ भने अर्कोतर्फ आफ्नाे वर्गीय आधारलाई मजदुर र गरीब किसान तप्कासम्म विस्तार गरेर सहज संक्रमणका लागि मनोगत र वस्तुगत अवस्थाको निर्माण गर्नुपर्ने आवश्यकता छ ।

वैचारिक आधारमा संगठित श्रमिक वर्ग, समाजवादी ध्येयप्रति समर्पित अग्रगामी वौद्धिक समुदाय तथा ग्रामीण गरीब तथा शहरिया श्रमजीविहरूको संगठित शक्ति र लचिलो, दुरदर्शी र दृढसंकल्पित कम्युनिष्ट नेत्रित्वबाट मात्र यस प्रतिराधलाई परास्त गर्दै अग्रगमनको बाटो सुनिश्चित गर्न सकिन्छ ।

तेश्रो कम्युनिष्ट इन्टरनेशनलको १९२० को मस्को सम्मेलनमा स्वाधीनता संग्रामको विजयपछि सोभियत सत्ताको सहयोगमा नवस्वाधीन देशका जनता सोझै समाजवादमा प्रवेश गर्नु पर्दछ भत्रे एम.एन. रौयको प्रस्तावमा लेनिनले तिनको आर्थिक–सामाजिक विकासको स्तर र वैचारिक तथा राजनैतिक चेतनाको स्तरका कारण त्यो सम्भव हुदैन भन्दै त्यस्ता देशहरूमा समाजवादी सत्ता होईन क्रान्तिकारी जनताको प्रजातान्त्रिक संयुक्त सत्ता (democratic dictatorship of evolutionary people) स्थापित गर्नुपर्ने प्रस्ताव अगाडि सारे र पारित गरियो ।

लेनिनका त्यस प्रस्तावको सार सक्रमणकालीय समाजवादोन्मुख संरचना थियो । त्यस पछि १९६० को अन्तरराष्ट्रिय कम्युनिष्ट सम्मेलनले समाजवादी सिविरको सहयोगमा गैरपूँजीवादी विकासको बाटो लिन सकिन्छ भन्दै यसलाई गैरपूँजीवादी समाजवादोन्मुख राज्यसत्ता भनी परिभाषित गरियो ।

यो चिन्तन मूलरुपमा विश्व समाजवादी सिविरको सहयोग र नव स्वाधीन देशहरुमा स्वधीनता संग्रामको दौरान गठित राम्राज्यवाद विरोधी मोर्चाहरूमा मजदूर किसान वर्ग, प्रगतिशील तथा राष्ट्रवादी शक्ति तथा कम्युनिष्ट पार्टीको नेतृत्वकारी भूमिक रहेका देशहरू त्यस शक्तिको बलमा समाजवादमा संक्रमण गर्न सक्छन् भत्रे अवधारणाबाट निर्देशित थियो । त्यसवेला झण्डै तीस/बत्तीस नवस्वाधीन देशहरुले यस मार्गको अनुशरण गरे ।

सोभियत संघको पतनपछि पनि त्यस्ता कतिपय देशहरुमा प्रतिग भइरहेको छ भने कतिपय देशहरु अझै प्रयत्नरत छन् ।

के कुरा बुझ्न आवश्यक छ भने समाजवादउन्मुख राज्यसत्ता बहुआयामिक जटिलता, जस्तै बहुपक्षीय अन्तरद्वन्द, बहुआयामिक जटिल वर्गसंघर्ष, वेला बखत् क्रान्तिकारीहरूमा देखा पर्ने वैचारिक विचलन, प्रतिक्रान्तिकारीहरूको अवरोध, अन्तर्राष्ट्रिय एकाधिकार पूँजीवादी तथा तिनका स्थानीय एजेन्ट आदि शक्तिहरूको प्रतिरोध आदिले भरिएको जटिलबाटो हो ।

वैचारिक आधारमा संगठित श्रमिक वर्ग, समाजवादी ध्येयप्रति समर्पित अग्रगामी वौद्धिक समुदाय तथा ग्रामीण गरीब तथा शहरिया श्रमजीविहरूको संगठित शक्ति र लचिलो, दुरदर्शी र दृढसंकल्पित कम्युनिष्ट नेत्रित्वबाट मात्र यस प्रतिराधलाई परास्त गर्दै अग्रगमनको बाटो सुनिश्चित गर्न सकिन्छ ।

समाजवादोन्मुख राज्यसत्ताको प्रमुख काम हो जनसत्ताको सुदृढीकरण र यसको कार्यान्वयनमा आमजनताको सक्रिय सहभागिता । विगतका अनुभव र उपलब्धिबाट के देखिन्छ भने अहिले जटिल विश्व अवस्था र हाम्रो वर्तमान ऐतिहासिक चरणको विशिष्टता तथा जटिलताका बाबजूद निम्न अवस्थाले गर्दा यसबाटोमा अगाडि बढन सम्भव छ –

१. अहिले हामीे पूँजीवादी प्रजातान्त्रिक क्रान्तिको चरण छौ र समाजवाद उन्मुखताको प्रारम्भिक चरणमा यसले सम्पत्र गर्ने सामाजिक आर्थिक परिवर्त पूँजीवादी प्रजातान्त्रिक चरिण हुनेहुँदा सोझै पूँजीवादी स्वार्थसँग टकराउँदैनन् ।

२. यस अवस्थामा जनवादी क्रान्तिकारीहरूले अगाडि सार्ने कार्यक्रमहरू साररूपमा नै पूँजीवादी जनतान्त्रिक राज्यसत्ताले गर्नुपर्ने चरित्रका हुन्छन् जसले आम बहुमत जनताकोे चाहनालाई ब्यक्त गर्छन् र यसबाट क्रान्तिकारी जनताको जनतान्त्रिक राज्यसत्ता कायम गर्नमा आम सर्वसाधारणको सहयोग र समर्थन रहन्छन ।

३. सामाजवाद उन्मुख राज्यसत्ता आफैमा समाजवादी राज्यसत्तामा संक्रमणको पूर्वाधार निर्माण गर्ने चरण हो र यस चरणमा सम्पत्र गर्ने आर्थिक, सामाजिक कार्यभार प्रमुखरूपले पूँजीवादी प्रजातन्त्रका कार्यभार हुन् ।

४. समाजवाद उन्मुखता भनौ वा गैरपूँजीवादी विकासको बाटो दुईटै अवस्थामा समाजको आमूल परिवर्तनका लागि राज्यसत्ताद्वार गरिने प्रत्येक कृयाकलाप जस्तै, सामन्ती परम्परादेखी चल्दै आएका सामाजिक, आर्थिक, राजनैनिक, सांस्कृतिक पक्षहरूमा परिवर्तन, पुरानो राज्यसंयन्त्रको परिवर्तन र नयाँको निर्माण, राज्यसंयन्त्रका सम्पूर्ण अंगहरूको कार्यशैली तथा संस्कृतिमा प्रजातन्त्रिक परिवर्तन आदि, समाजवादतिरको यात्रसँग अभित्र रूपले जोडिएका त हुन्छन् तर ती रेडीकली पूँजीवादी संरचनासँग सोझै टकरावको अवस्थामा हुँदैनन् ।

विगतका अनुभवहरूले के देखाएको छ भने समाजवादउन्मुख संक्रमणकालीन राज्यसत्ताको अवस्थामा राष्ट्रिय जनवादी क्रान्तिले पुरा गर्नुपर्ने प्रमुख कार्य यिनै हुन् र यो राष्ट्रिय जनवादी क्रान्तिलाई समाजवाद तिर विकसित गर्ने सामान्य नियम पनि हो ।

५.हाम्रो आफ्नो सन्दर्भमा हेर्ने हो भने समाजवाद उन्मुख समावेशी चरित्रसहितको बहुदलीय संसदीय प्राणाली र संघीय गणतान्त्रिक ब्यवस्था राज्यसत्ताको चरित्र हुने कुरा सम्बिधानले निर्धारित गरेको लक्ष हो र सबै पार्टी तथा वैदेशिक शक्तिकेन्द्रहरूले समेत यस सम्बैघानिक प्रवधानलाई स्वीकारेका छन् ।

६. समाजवादउन्मुख राज्यसत्ता निर्माणको प्रमुख वाहक शक्ति कम्युनिष्टहरूको नेतृत्वमा गठित हुने अग्रगामी क्रान्तिकारी वर्ग तथा समूहहरूको राष्ट्रिय जनवादी सरकार हो । जस्को नेतृत्व कम्युनिष्टहरूले वा उनको सबल उपस्थिति र प्रभाव अन्तरगत संचालित हुने सरकारको माध्यमबाट हुने हो । यो अवस्था हामीकहाँ थियो र अझै छ । चाहिएको छ त केवल मानषिकता र लक्षप्रतिको समर्पण ।

समाजवाद र जनकल्याणकारी ब्यवस्था–
आजभोली नेपाल लगायत विश्वका विभित्र प्रजातान्त्रिक समाजवादी खेमा मात्र होइन कतिपय कम्युनिष्ट पार्टीहरूले समेत “समाजवाद”को सट्टा “जनकल्याणकारी समाज” भत्रे शब्दावली प्रयोग गर्ने गरेका छन् । यहाँ समाजवादोन्मुख सत्ता र जनकल्याणकारी राज्यबीचको भित्रता र समानता लाई स्पष्टता साथ बुझ्नु आवश्यक हुन्छ ।

“जनकल्याणकारी ब्यवस्था” अमूर्त र अपरिभाषित शब्दावली हो । यसको कुनै निश्चित सार, अवस्था र दिशा परिभाषित छैन । तर समाजवाद उन्मुख संरचनाको निश्चित चरित्र र समावाद तिर जाने निश्चित दिशा छ र त्यो परिभाषित पनि छ । समाजवादी ब्यवस्था आफंै सवापरि जनकल्याणकारी ब्यवस्था हो ।

जनकल्याणकारी अवयव नभएको समाजवादोन्मुख ब्यवस्था हुन सक्दैन । तर, जनकल्याणकारी ब्यवस्था आफैमा समाजवाद होइन । त्यस कारण समाजवाद उन्मुख ब्यवस्था जनकल्याणकारी ब्यवस्था त हो नै तर, त्यसकासाथै यो समाजवादी ब्यवस्थामा संक्रमणको निश्चित लक्ष सहितको गतिमान संरचना पनि हो ।

मार्क्सवदी दर्शनको गतिशीलता
मार्क्सवाद न त जडसूत्रवाद हो न गीता वा कुरान वल्कि जीवनको यथार्थले प्रतिपादित गरेको गतिशील विज्ञान हो र यसलाई जडसूत्रवादी रूपमा हेर्नु, बुझ्नु र ब्यवहारमा प्रयोग गर्नु यसको चरित्र र सार विपरीतको चिन्तन र ब्यवहार हो भनी सबैले भत्रे गरेका छन् ।

तर, ब्यवहार जडसूत्रवादको घेराभन्दा बाहिर आउन सकेको छैनन् । यो हाम्रो विडम्बना हो । माक्र्सका अनुयायीहरूले ऐतिहासिक विकाशको प्रत्येक चरणमा हुने ऐतिहासिक परिवर्तनसँगै यसका मूल अवधारणाहरूलाई समयसापेक्ष परिभाषित गर्दै आफ्ना क्रान्तिकारी दृष्टिकोण र क्रियाकलाप निश्चित गर्नु पर्छ ।

यो नै मार्क्सवादको क्रियात्मक प्रयोगको सही परिपाटी हो । यस सन्दर्भमा लेनिन भत्रुहुन्छ “हामी माक्र्सको सिद्धान्तलाई कुनै अलंघ्य, अविच्छेद र पूर्णभैसकेको विषयको रूपमा लिंदैनाैं वल्कि, त्यसको विपरीत यसले केवल सामाजिक विज्ञानको शिलान्यास मात्र गरेको छ जसको चौतर्फी विकास समाजवादीहरूले गर्नु पर्छ यदि उनीहरू सामाजिक जीवनसँग कदम मिलाएर हिड्न चाहन्छन भने” । (लेनिन – संकलित रचना रसियन संस्करण भाग ४ पेज २११ –१२) ।

यस सन्दर्भमा ऐंगेल्स लेख्नु हुन्छ – “दार्शनिक भौतिकवाद प्रकृति विज्ञानको प्रत्येक नयाँ ऐतिहासिक अनुसन्धानसँगै नयाँ रूप लिन्छ र यसले नयाँ रूप लिनै पर्छ । सामाजिक–आर्थिक संरचनाको परिवर्तले पनि दर्शनको विकास प्रक्रियामा प्रभाव पार्छ” । (संकलित पत्राचार मस्को) ।

मानव समाजमा देखा पर्ने विविधता, विभेद तथा मानवीय सम्वेगहरु दार्शनिकहरुका अध्ययन मनन्को विषय सँधै रहँदै आएका हुन र सधैं रहने छन् । “...आवश्यकता छ समाजलाई परिवर्तन गर्ने” भत्रे माक्र्सको भनाई आफु बाँची रहेको समाजलाई परिवर्तन गर्नु पर्छ भत्रे हो, कुनै काल्पनिक समाजलाई होइन । र, आफु बाँचीरहेको समाजलाई परिवर्तन गर्न त्यसलाई आजको यथार्थ सहित बुझ्नुपर्छ, हिजोको आधारमा होइन । यो नै मार्क्सको शिक्षा हो ।

— अस्तु —

प्रकाशित मिति: बिहीबार, फागुन ३०, २०७५ २०:३६