अमेरिका पत्ता लगाउने क्रिस्टोफर कोलम्बसका बारेमा तपाईंलाई कति थाहा छ ?

चित्र सौजन्यः हिस्ट्री डटकम ।

A+ A A-

क्रिस्टोफर कोलम्बस सन् १५५१ मा गनाव गणराज्य (हाल इटालीअन्तर्गत) एक ऊन व्यापारीको घरमा जन्मेका थिए । उनका बुबा डोमेनिको कोलम्बोले ऊनका कपडा बुन्ने र बेच्ने गर्थे । समुद्री तटमा घर भएकाले त्यहाँका धेरै मानिसहरू समुद्री व्यापारमा व्यस्त हुन्थे । कोलम्बस पनि सानै उमेरमा आफ्ना बुबा तथा अन्य छिमेकीहरूसित धेरैपटक मेडितरानियन तथा बइजिन समुद्रको यात्रा गरेका थिए । व्यापारकै सिलसिलामा उनी एकपटक ग्रीसमा पनि पुगे । सहयात्रीहरूले ग्रीसको पूर्व समुद्रपारि एसिया पर्छ जो धर्म, संस्कृति र शिक्षाको क्षेत्रमा निकै विकसित छ भनी अनेकन कथा उप-कथाहरू सुनाउँथे ।

महत्त्वाकांक्षी कोलम्बसले ल्याटिन, पोर्तुगाली तथा कास्टिलियन (हालको स्पेनिस) भाषा सिके र उनले सर जोहन मन्डेभिले, मार्कोपोलो, पोप पियुस द्वितीय आदिले लेखेका इतिहास, भूगोल तथा यात्रासँग सम्बन्धित धेरै किताबहरू पढे ।

मानिसहरू चीन, जापान र इन्डिज (भारत र आसपासका देशहरू) का बारेमा निकै कुराहरू गर्थे, धेरै कथा उप-कथाहरू सुनाउँथे । मार्कोपोलोबाट पूर्वी एसियाको गुणगान गरी लेखिएको 'मार्कोपोलोको यात्रा' भन्ने किताब निकै रुचिपूर्वक पढ्थे कोलम्बस, जहाँ मीठो मसलेदार खाना, हीरा, मोती, सिल्क, सुन तथा जहारतहरू पाइन्छन् भनी उल्लेख गरिएको थियो । गहना र बहुमूल्य वस्तुका लागि युरोपियनहरू मरिहत्ते गर्थे । त्यसैले उनीहरूको यात्राको आकर्षक स्थल थियो त्यो क्षेत्र । पोलोले आफ्नो किताबमा सुदूरपूर्वका स्थानीय बासिन्दाहरूका बारेमा अनेकन छोटा-छोटा उपकथाहरू लेखेका थिएः

'नङ्गमा टापुमा बस्ने मानिसहरू शान्तिप्रिय छन् तर लडाइँ झगडा भयो भने हरुवा युद्धबन्दी वा शत्रु पक्षका मान्छेको मासु पनि खान्छन् । रुखको पात वा स्याउलाले गुप्ताङ्ग मात्र छोपेर नाङ्गै हिँड्छन् । डिस्कोनिया टापुमा बस्ने मानिसहरू पूरै नाङ्गै बस्छन् । एक ठाउँमा दुई टापु छन्, जहाँ एक टापुमा लोग्नेमान्छे मात्रै र अर्को टापुमा आइमाई मान्छे मात्रै बस्छन् । एकआँखे मान्छे, एकखुट्टे मान्छे, दुईटाउके मान्छे, दुईमुखे मान्छे, कुकुरको जस्तो अनुहार भएका मान्छे भेटिन्छन् पूर्वी टापुहरूमा ।'

पोलोले माथि उल्लेखित विषयमा अत्यन्त रोमान्टिक कथाहरूसमेत लेखेका थिए (पछि सर जोहन मन्डेभिलेले ती स्थानहरूको भ्रमण गरी त्यस्ता मानिहरू नभेटिएको भनी रिपोर्ट गरेका थिए) ।

'सुदूरपूर्वको एउटा टापुमा अत्यन्तै दयालु, झगडा नगर्ने, मिहिनेती, अरुको सम्पत्तिको लोभ नगर्ने, धनी हुन नचाहने, जबर्जस्ती करणी नगर्ने मानिसहरू बसोबास गर्छन् । ती क्रिश्चियन होइनन्, तर तिनीहरू सुनौलो शासन व्यवस्थामा चलेका छन् ।'

माथि उल्लेखित कथाहरू पनि पोलोले किताबमा उल्लेख गरेका थिए ।

यी कुराले कोलम्बसभित्र सुदूरपूर्वको यात्रा गर्ने हुटहुटी जागेको थियो । उनी विशेष गरेर त्यहाँ पाइने सुन, चाँदी, मुगा, हीरा, मोती अनि चटपटे मसलाहरू ल्याएर युरोपभरि बेच्ने र छिट्टै धनी हुने कुराको कल्पना गर्थे, साथीसंगीहरूसँग गफिन्थे । कहिलेकाहीँ त त्यही कुराको कल्पनामा डुबेर रातभर निदाउँदैनथे ।

सानै उमेरमा उनले एक व्यापारिक कम्पनीमा काम पाएका थिए । सन् १९७६ तिर एट्लान्टिक सागरमा पानीजहाजमा यात्रा गर्ने क्रममा उनी चढेको जहाजलाई एक फ्रान्सेली टोलीले आक्रमण गर्‍यो । जहाज जलेर नष्ट भयो तर कोलम्बस पौडिँदै पोर्चुगलको समुद्री तटमा उत्रिन सफल भए ।

त्यसपछि उनी पोर्चुगलको राजधानी लिस्बनतिर हानिए । लिस्बनमै बस्न थाले । त्यहीँ उनको फेलिपा प्रेस्टेलोसँग भेट भयो र विवाह पनि भयो । सन् १४८० तिर छोरो जन्मियो, डिएगो । तर, छिट्टै नै फेलिपाको मुत्यु भयो । पूर्वी एसियातिर यात्रा गर्ने छटपटाहट र श्रीमतीको वियोगकै बीचमा उनी स्पेनतिर लागे । त्यहाँ उनको भेट बिट्रिज इन्रिकोच डे अराना नाम गरेकी २० वर्षीया एक टुहुरी युवतीसँग भयो र विवाह नै नगरी उनीबाट दोस्रो छोरो फर्नान्डो जन्मिए ।

भ्रममा समुद्री मार्ग

सुदूरपूर्वको यात्राको भोक यति जागेको थियो कि कोलम्बसमा, जसरी पनि त्यहाँ गएरै छाड्ने अठोट गरेका थिए । घोडा चढेर, ऊँट चढेर वा पैदलै गरिने जमिनी यात्रा धेरै लामो र खर्चिलो पर्थ्यो । सम्भव थिएन । तर, समुद्री यात्राका लागि कुन मार्ग ठीक होला, बढो अलमलमा थिए उनी । यात्रा विवरण भएका किताब तथा साथीभाइ भुक्तभोगीहरूको कुराअनुसार वैकल्पित तीनवटा मार्गहरू मात्र थिए ।

एक, मार्कोपोलोले आफ्नो किताबमा उल्लेख गरेअनुसार मेडिटेरेनियन सागरहुँदै सिल्क रोडको मार्ग, जो सबैभन्दा छोटो हुन्थ्यो । तर, नाइजेरियादेखि टर्कीसम्म मेडिटेरेनियन सागरको दक्षिण पूर्वी किनारका सब-सहारा तथा अरेबियन राज्यहरूका सबै भाग विशाल ओटोमन साम्राज्यअन्तर्गत पर्दथे, जसका शासक टर्किस मुस्लिम थिए । मुस्लिम व्यापारीहरूले युरोपियनहरूका लागि उक्त सिल्क मार्ग बन्द गराएका थिए । त्यति बेला क्रिश्चियन र मुस्लिमको बीचमा शत्रुतापूर्ण झगडा थियो । क्रिश्चियन युरोपियनहरू त्यो मार्गबाट पूर्वी यात्रा गर्न डराउँथे । कोलम्बसले त्यो मार्गबाट यात्रा गर्ने आँट गरेनन् ।

दुई, अफ्रिकाको पश्चिम आन्ध्र महासागरको केप अफ न्यु होप, अफ्रिकाको सुदूर दक्षिण केप टाउनहुँदै हिन्द महासागरको दिशा पछ्याएर जाने अर्को वैकल्पिक मार्ग थियो । तर, यो मार्ग निकै लामो र फेरो पनि थियो । धेरै दिन लाग्थ्यो । धेरै दिनका लागि जानेआउने खर्च पुर्‍याउनै मुस्किल थियो । यो मार्ग पनि उपयुक्त ठानेनन् उनले ।

तीन, इसापूर्व दोस्रो शताब्दीतिर नै अरिस्टोटलसहितका ग्रीसेली खगोलशास्त्रीहरूले पृथ्वी गोलो छ भनी प्रमाणित गरिसकेका थिए । तर, अधिकांश युरोपियनहरू पृथ्वी चेप्टो छ भनेर नै विश्वास गर्थे । कोलम्बसका केही साथीहरूले पृथ्वी चेप्टो छ, पश्चिमतिर जहाज वा डुंगा चलाउँदै गइयो भने छेउबाट खसिन्छ भनी डर देखाउँथे । १५औँ शताब्दीतिर केही शिक्षित युरोपियनहरूले मात्र पृथ्वी गोलो छ भनी विश्वास गर्थे । कोलम्बसलाई पनि पृथ्वी गोलो छ भन्ने कुरामा शंका थिएन । यदि त्यसो हो भने, किन पश्चिम आन्ध्र महासागरको मार्ग समातेर जापान नपुग्ने ? उनले कल्पना गरे । जापान पुगेपछि क्याथे (चीन) पुगिन्छ, चीन पुगेपछि इन्डिज (दक्षिण एसिया) पुगिन्छ । उनलाई यही मार्ग सुरक्षित र छोटो लाग्यो ।

उनी मार्ग कति लामो छ भन्ने भ्रममा थिए । अनेक खगोलशास्त्रीहरूका किताबहरू पढे । पृथ्वी गोलो छ भन्ने विषयमा सबैजसो समुद्री यात्री तथा खगोलशास्त्रीहरू एकमत थिए । तर, पृथ्वीको परिधि कति छ भन्ने विषयमा भिन्न मत थियो । एकथरी पृथ्वीको परिधि करिब ९,८०० किलोमिटर छ, स्पेनको क्यानरी टापुदेखि जापानसम्मको दूरी ३,७०० किलोमिटरभन्दा बढी छैन भन्ने मत राख्थे । अर्कोथरी भने यस कुरामा सहमत थिएनन् । इसापूर्व १९० तिर नै ग्रीस गणितज्ञ इराटोथेनिसले पृथ्वीको गोलाइ ४०,००० किमि छ भनी सही हिसाब निकालेका थिए । यससम्बन्धी चासो राख्ने युरोपियनहरू यो विषयमा जानकार थिए । यस हिसाबले स्पेनको क्यानरी र जापानबीचको दूरी कम्तीमा २०,००० किलोमिटर छ भनी उनीहरू ठोकुवा गर्थे ।

दूरी र दिशा यकिन नगरी हिँडेका कैयौँ समुद्री यात्रीहरू बीच बाटोमै भौँतारिएको, खान र पानी पिउन नपाएर जहाजमै मरेको र घर नफर्किएका घटनाहरू पनि सुनाउँथे बुढाहरू । जानकारहरूले त्यो मार्ग लामो छ, त्यति लामो जलयात्रा तय गर्दा आउँदाजाँदासमेतको प्रशस्तै खानेकुरा र पिउने पानीको आवश्यकता हुन्छ, जुन ती साना जहाजहरूमा लैजानु सम्भव छैन भनी सुझाव दिन्थे । शुभचिन्तकहरू कोलम्बसलाई त्यो मार्गबाट समुद्री यात्रा गर्ने विचार त्याग्न आग्रह गर्थे । क्यानरी टापुबाट पश्चिम लागेपछि जापान नपुग्दासम्म पूरै समुद्र छ, पानी नै पानी छ र कुनै पनि टापु वा जमिन र कुनै मानव बस्ती छैन भन्ने कुरामा सबैलाई भ्रम थियो । यो भ्रममा कोलम्बस पनि थिए ।

क्यानरी टापु र जापानबीचको दूरी २०,००० किमि छ भन्ने दोस्रो तर्क सुनेनन् उनले । आफ्नो हिसाबमा अडिग रहे कि यो दूरी केबल ३,७०० किलोमिटर मात्र छ, जुन दूरी सजिलै पार गर्न सकिन्छ, रासनपानीको कुनै समस्या हुँदैन । र, त्यही पश्चिमी मार्गबाट सुदूरपूर्व जापान, चीन र इन्डिजको यात्रा गर्ने निधो गरे उनले ।

यात्रा प्रायोजकको खोजी

यात्रा गर्ने स्थान र मार्ग निश्चित भयो । तर, त्यो यात्रा पूरा गर्नका लागि आवश्यक खर्चपानी कसरी जुटाउने ? महिनौँ लाग्छ त्यो यात्रा, त्यत्रो दिनसम्म खाने अन्न, पिउने पानी, भाँडाकुँडा, लत्ताकपडा, औषधि, जहाज वा डुंगाको भाडा, सहयोगी यात्रीहरूको तलबभत्ता ! अहो, त्यत्रो खर्चको जोहो कहाँबाट गर्ने ? कसले लगानी गर्छ त्यो अन्धकारमय यात्राका लागि ? आफूसँग योजना र आँटबाहेक केही छैन । कुनै पनि व्यापारीले व्यक्तिगत लगानी गर्न सक्ने सम्भावना थिएन ।

त्यो बेलामा आन्ध्र महासागर तटीय पश्चिम युरोपीय देशहरूमा विभिन्न ठाउँको अन्वेषण गर्ने, नयाँ स्थानहरू पत्ता लगाउने र त्यहाँ भएका खजानाहरू ल्याएर आफ्नो देशलाई सम्पन्न बनाउने, नयाँ पत्ता लागेको स्थानलाई आफ्नो उपनिवेश बनाउने तथा त्यहाँका मूलवासीलाई दास कनाउने लहर नै चलेको थियो । इङल्यान्ड, हल्यान्ड, फ्रान्स, पोर्चुगल तथा स्पेनको बीचमा हेडबाजी नै थियो यस विषयमा । त्यसमा पर्चुगलले अग्रणी स्थान राख्थ्यो । त्यस कारण सर्वप्रथम सन् १४८४ तिर उनी आफ्ना महत्त्वाकांक्षी योजना लिएर पोर्चुगिज राजा जोहन द्वितीयकहाँ पुगे । आफ्नो योजना सुनाए र त्यसबाट उक्त देशलाई हुने फाइदाको व्याख्यासमेत गरे ।

राजाले कोलम्बसको प्रस्तावबारे विस्तृत अध्ययन गरी यसबाट राज्यलाई के फाइदा हुन्छ, सोको सिफारिसका लागि एउटा आयोग नै गठन गरे । उक्त आयोगले विस्तृत अध्ययन गर्‍यो र 'कोलम्बसले प्रस्तुत गरेको दूरी वास्तविक दूरीको केवल एकचौथाइ मात्र छ, त्यो यात्रा सम्भव छैन, राज्यको ठूलो धनजनको क्षति हुन्छ, त्यो योजना स्वीकृत गर्न हुँदैन' भनी सिफारिस गर्‍यो । त्यसपछि पोर्चुगिज राजाले कोलम्बसको उक्त प्रस्ताव अस्वीकार गरिदिए ।

पोर्चुगलले लगानी गर्न असमर्थता जनाएपछि उनी गेनाव, भेनिस, फ्रान्स तथा बेलायतसँग आफ्नो यात्रा योजनाको प्रस्ताव पेस गरे । तर, ती कुनै देशले पनि पत्याएनन् । वास्ता गरेनन् । उनले पुनः एकपटक पर्चुगलको अदालतमा योजना पेस गरे । राजा जोहन द्वितीयले सो निवेदनलाई एक सार्वजनिक सभामा पेस गर्न लगाए, उक्त सभाले पनि त्यो यात्रा बीचमै अलपत्र पर्छ र कोही पनि यात्री फर्किने छैनन्, त्यस कारण सो योजनामा लगानी गर्नु हुँदैन भनी निर्णय सुनायो ।

कोलम्बस लगभग निराश भइसकेका थिए । आफूले सोचेको काम जसरी पनि फत्य गर्नुपर्छ भन्ने विश्वास राख्ने आँटिला, जाँगरिला युवा उनले अझै हिम्मत हारेका भने थिएनन् ।

अरेगल राज्यका राजा फर्डिनान्ड र क्यास्टाइल राज्यकी रानी इसाबेलाले एकआपसमा विवाह गरी आइबेरियन उप-महाद्वीपमा रहेका साना-साना धेरै राज्यहरूलाई एकीकरण गरेर सिङ्गो स्पेन अधिराज्य निर्माण गर्ने अभियानमा जुटेका थिए । सबै साना राज्यहरू स्पेन अधिराज्यमा लगभग समाहित भइसके पनि दक्षिण स्पेनमा रहेको ग्रेनाडा राज्य, जहाँ मूर वंशीय मुस्लिमहरूले शासन गरिरहेका थिए । एकीकरण हुन बाँकी नै थियो, जो आइबेरियन उप-महाद्वीपको अन्तिम मुस्लिम राज्य थियो । ग्रेनाडाबाट ती मुस्लिम शासकहरूलाई भगाउनका लागि घमासान युद्ध भइरहेको थियो । यसैबीचमा एकपटक भाग्य जोखौँ भनेर स्पेनतिर दौडिए कोलम्बस ।

१ मे १४८६ मा कोलम्बसले राजा फर्डिनान्ड र रानी इसाबेलासमक्ष आफ्नो योजना प्रस्तुत गरे र यो कामका लागि आर्थिक सहयोग गर्न अनुरोध गरे । पोर्चुगलमा जस्तै स्पेनमा पनि एक समिति बनाइयो । स्पेनमा पनि समितिले अध्ययन गरी प्रतिवेदन पेस गर्दै 'पेस गरिएको दूरी विश्वसनीय नभएको, सो दूरी उनले पेस गरेभन्दा निकै बढी भएको र हाल ग्रेनाडामा मुस्लिम शासकसँग अन्तिम लडाइँ भइरहेकाले राज्यको ढुकुटी रित्तिन थालेको अवस्थामा सो प्रस्ताव स्वीकृत गर्न नहुने तर उक्त योजना भविष्यमा अधिराज्यका लागि फलदायी हुन सक्ने भएकाले कोलम्बससँग सम्झौता गरी लागू गर्न सकिने' भन्यो ।

कोलम्बस छिट्टै प्रसिद्ध र धनी हुन चाहन्थे । त्यस कारण जसरी पनि त्यो सुदूरपूर्वी एसियामा पुग्न चाहन्थे । रोमन क्याथोलिक राजा फर्नान्डिस अन्वेषणमा अग्रणी पोर्चुगललाई उछिनेर सुदूरपूर्वी एसियाली देशहरू चीन, जापान तथा इन्डिजमा आफ्नो देशको वर्चस्व कायम गर्ने र त्यहाँ क्रिश्चियन धर्म फैलाउन चाहन्थे । त्यसैले कोलम्बस र राजाको स्वार्थ कुनै बिन्दुमा गएर मिल्ने सम्भावना थियो ।

ग्रेनाडाको लडाइँ जितेर त्यहाँका सबै मुस्लिम र यहुदीहरूलाई धपाइसकेपछि राजारानीले कोलम्बससँग भेट्ने इच्छा जाहेर गरे । कोलम्बस तुरून्तै स्पेन हानिए र राजारानीलाई भेट गरे । अनि तीनवटा जहाजको भाडा, तिनलाई चलाउने क्याप्टेन, चालक, अन्य सहयोगीहरू करिब ९० जनाको तलब भत्ता, ती सबैलाई आवश्यक पर्ने करिब तीन महिनाका लागि खाने अन्न, पिउने पानी, पकाउने-खाने भाँडा-कुँडाहरू, मर्मत सम्भार गर्ने औजार, ओढ्ने-ओछ्याउने सिरक-डसना, लगाउने लत्ता-कपडा, क्याम्पका लागि चाहिने पाल, किला-काँटी तथा औजारहरू तथा आफ्नो तलब-भत्ता आदिका लागि त्यतिबेलाको स्पेनिस मुद्रा करिब १८ लाख मलाभेदीबराबर खर्चको इस्टिमेटसहितको विस्तृत योजना कोलम्बसले पेस गरे । विस्तृत अध्ययन गरिसकेपछि यसपटकको योजना प्रस्ताव स्पेनका राजारानीबाट स्वीकृत भयो । कोलम्बसको जिन्दगीको सपना पूरा हुने भयो । खुसीले गद्‌गद् भए । नाचे । उफ्रिए । साथीहरूसँग खुसी साटे ।

अप्रिल १४९२ मा कोलम्बस र स्पेनबीच त्यससम्बन्धी एक सम्झौता भयो । सम्झौतामा 'क्रममा सागरमा कुनै नयाँ टापु भेटिएमा स्पेनको हुने, त्यहाँ पाइएका खर-खजानाको १० प्रतिशत कोलम्बसले पाउने र बाँकी स्पेनको हुने, ती नयाँ टापुको भाइस रोय र गभर्नर अधिराज्यले कोलम्बसलाई नियुक्त गर्ने, उनलाई त्यहाँ आवश्यक पर्ने अन्य कर्मचारी नियुक्ति गर्ने, स्पेनी अधिराज्यको तर्फबाट शासन प्रशासन चलाउने पूर्ण अधिकार कोलम्बसलाई दिने' भनी स्पष्ट लेखिएको थियो ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, वैशाख २२, २०८१ ०७:२३