स्कुल छाड्‌ने मुख्य कारण- जीवन एकातिर, शिक्षा अर्कोतिर

A+ A A-

२०८१ सालको नयाँ शैक्षिकसत्र भर्खर सुरु भएको छ । हालका वर्षहरूमा सरकारले विद्यार्थी भर्नाको अभियान सञ्चालन गरेर ९६/९७ प्रतिशत बालबालिका विद्यालयमा भर्ना गर्न सफल भएको तथ्यांक सार्वजनिक गर्ने गर्छ । तर, भर्ना हुनासाथ विद्यालय छाड्ने विद्यार्थीको ठूलो संख्या छ । बालबालिका भर्ना हुनासाथ विद्यालय छोड्नु पनि विद्यालय भर्ना नहुनुजस्तै हो । तसर्थ, अब विद्यार्थी भर्ना गर्ने मात्र होइन, विद्यार्थी टिकाउने अभियान पनि सञ्चालन गर्न आवश्यक छ ।

२०७१ सालमा कक्षा एकमा भर्ना भएका ११ लाख विद्यार्थीमध्ये ६ लाखले कक्षा १० मा पुग्दा नपुग्दै पढाइ टुंग्याए । तीमध्ये झण्डै साढे २ लाख कक्षा १ बाटै बाहिरिए । यसरी ठूलो संख्यामा विद्यार्थीले विद्यालय छोड्नुको परिणाम देशमा अदक्ष जनशक्तिको संख्या बढी हुनु हो । अरु देशमा अदक्ष र न्यून ज्यालामा मजदुरी गर्न जान बाध्य हुनु हो । देशका नागरिकसमक्ष भविष्यका अवसरहरू साँघुरा बन्नु हो । देशमा चेतनशील र सचेत जनसंख्या कम हुनु हो ।

अनुसन्धान र आविष्कारको आजको युगमा अनपढ नागरिक संख्या बढी हुनुले देश आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक रूपमै पछि पर्छ/परेको छ । यसै कारण विभिन्न आवरणका सामाजिक अन्धविश्वास, विभेद र कुप्रथा अद्यावधिक कायम छन् । सुशिक्षित नागरिकको कमी भएको क्षेत्रमा निर्वाचनको बेला अयोग्य नीति निर्माता र जनप्रतिनिधि निर्वाचित भएका छन् । देश अविकासको दलदलमा फसिरहेको छ । हाम्रो देशमा विद्यार्थीले विद्यालय छोड्नुमा धेरै कारणहरू छन् ।

विद्यार्थीमाथि दमन

सबैभन्दा पहिला त हाम्रा शिक्षण संस्थाले विद्यार्थीलाई केन्द्रमा राखेर शिक्षा दिइरहेका छैनन् । शिक्षण प्रणाली आदिम र जबर्जस्ती लाद्ने खालको छ । विद्यालयमा विद्यार्थीलाई जाऊँजाऊँ लाग्ने वातावरण बनेको छैन । विद्यार्थीका रुचि, क्षमता, जिज्ञासा र सिर्जनामाथि दमन गरिन्छ । पढाइमा राम्रो गर्न नसक्ने विद्यार्थीका लागि अरु वैकल्पिक सिर्जनात्मक बाटोमा प्रोत्साहित गर्ने काम हुँदैन ।

शिक्षाको काम व्यक्तिका सम्भावनाको खोजनीति गरी लुप्त प्रतिभा बाहिर निकाल्न मद्दत गर्ने हो । तर, हाम्रोमा शिक्षा भनेको परीक्षामा प्राप्त अंक मात्रै भयो । राम्रो अंक ल्याउने विद्यार्थी शिक्षक र अभिभावकको प्रशंसाको पात्र बन्छ । अंक ल्याउन नसक्ने विद्यार्थी अपमान र लज्जाको सिकार भइरहेको छ । व्यक्तिका मौलिक प्रतिभाहरू प्रस्फुटित हुने वातावरण स्कुलमा बनेन । यसै कारण अधिकांश विद्यार्थीका लागि विद्यालय एउटा जेल बनिरहेको छ । कैयौँ विद्यार्थीले यसै कारण विद्यालय छोड्ने मौका पर्खिरहेका हुन्छन् ।

कक्षा १० सम्मको शिक्षा हेर्दा ७/८ विषय अनिवार्य पढ्नुपर्छ । सक्ने–नसक्ने सबै खालका विद्यार्थीका लागि एउटै कोर्स, विषयवस्तको मात्रा उही, पढाउने तरिका एउटै भयो । एउटा कक्षामा विद्यार्थीको सिक्ने गति, तरिका, शैली र क्षमता फरकफरक हुन्छ भन्ने कुरा हाम्रो शिक्षा प्रणालीले ख्याल गर्दैन ।

परीक्षाको त्रास

अर्कोतिर विद्यालयका विद्यार्थीलाई परीक्षाको त्रास देखाइएको छ । स्कुलमा शिक्षक र घरमा अभिभावको दबाबले विद्यार्थी वाक्कदिक्क भइरहेका छन् । छोराछोरीको परीक्षाको अंकप्रति अभिभावकको अति अकांक्षाले पनि विद्यार्थीमा अनावश्यक दबाब सिर्जना गरिरहेको छ ।

खासमा विद्यार्थीलाई परीक्षाको डर देखाउने नै होइन । शिक्षा भनेको परीक्षाका लागि होइन, यो सिक्ने सिकाउने प्रक्रिया हो । विद्यालय तहको शिक्षामा परीक्षा विद्यार्थीका लागि लिने होइन, शिक्षा प्रणालीको सफलता–असफलता जाँच्न लिने हो । तर, हाम्रोमा परीक्षा विद्यार्थी पास र फेल बनाउनेमा सीमित भयो ।

जीवन एकातिर, शिक्षा अर्कोतिर

विद्यार्थीले पढाइ छोड्नुको अर्को कारण हो– विद्यार्थीले जीवन एकातिर शिक्षा अर्कोतिर भएको देखे । स्कुल पढ्दै गरेका विद्यार्थीले आफूवरिपरिका धेरै दाइदिदीहरूलाई देख्छन्, विदेश गएको, गुजारा टार्नका लागि । पढेर पनि स्वदेशमा पर्याप्त अवसर छैन । शैक्षिक बेरोजगारीको समस्या छ । शिक्षा लिएर पनि देशमा केही अवसर छैन भने किन जबर्जस्ती पढिरहने भन्ने छाप विद्यार्थीमा पर्ने नै भयो ।

यीबाहेक अभिभावकमा चेतनाको कमी । गरिबीका कारणले बालमजदुरी गर्नुपर्ने बाध्यता, भाषागत अप्ठ्यारा, सानै उमेरमा गरिने विवाह, बसाइँसराइ आदिका कारण पनि नेपालमा विद्यालय छोड्ने दर धेरै भएको हो ।

शिक्षा भनेको परीक्षाका लागि होइन, यो सिक्ने सिकाउने प्रक्रिया हो । विद्यालय तहको शिक्षामा परीक्षा विद्यार्थीका लागि लिने होइन, शिक्षा प्रणालीको सफलता–असफलता जाँच्न लिने हो । तर, हाम्रोमा परीक्षा विद्यार्थी पास र फेल बनाउनेमा सीमित भयो ।

कसरी टिकाउन सकिएला ?

विद्यालयमा विद्यार्थी टिकाउन संघ, प्रदेश, स्थानीय तह र विद्यालयको संयुक्त पहल आवश्यक छ । विद्यालय जेलजस्तो होइन, विद्यार्थीका रुचि, क्षमता र प्रतिभाले स्थान पाउने थलो बनाउनुपर्ने हुन्छ, जसले विद्यार्थीलाई स्कुल जाऊँजाऊँ भन्ने हुटहुटी सिर्जना गर्न सकोस् ।

विद्यार्थी आकर्षित गर्ने कार्यक्रम

यस शैक्षिकसत्रमा काठमाडौं महानगरपालिकाअन्तर्गतका धेरै सामुदायिक विद्यालयमा भर्ना हुन विद्यार्थीको चाप बढेको छ । विद्यार्थीहरू निजीबाट सामदायिक विद्यालयमा सर्न खोज्दै छन् । यसको पछाडिको कारण के हो ? काठमाडौं महानगरपालिकाले विद्यालयमा केही रचनात्मक कार्यक्रम अगाडि सारेको छ, जसका कारण विद्यार्थी आकर्षित भइरहेका छन् ।

कक्षा १० सम्मका विद्यार्थीलाई दिवा खाजा, शिक्षामा सीप, बुक फ्रि फ्राइडे, बालक्लबहरूको गठन र विद्यार्थीलाई विद्यालयभन्दा बाहिर पनि विभिन्न कार्यक्रममा सहभागी गराउनेजस्ता कार्यक्रम मात्रैले पनि विद्यार्थीलाई विद्यालयतर्फ तानिरहेको छ । महत्त्वपूर्ण कुरा विद्यालयको विद्यार्थीमैत्री वातावरण हो । विद्यालयमा यस्ता अनेकौँ उपायहरू छन्, जसबाट विद्यार्थीलाई विद्यालयमा टिकाइराख्न सकिन्छ ।

घरबाट विद्यालय टाढा भएका विद्यार्थी, बेसहारा र अपाङ्गता भएका विद्यार्थीका लागि छात्रावासको व्यवस्था गर्नुपर्छ । कुनै कारणले विद्यार्थी अनियमित हुन थाल्नासाथ विद्यालयले चासो राख्नुपर्छ । समस्याबारे अभिभावक र सम्बन्धित निकायसँग परामर्श गरेर उचित समाधान निकाल्न कोसिस गर्नुपर्छ ।

परिवारको कमजोर आर्थिक अवस्थाको सम्बोधन

गरिबी अथवा कमजोर आर्थिक अवस्थाका कारण विद्यालय छोड्नुपर्ने अवस्थाका बालबालिकाका लागि सरकारले केही आर्थिक प्रोत्साहनका कार्यक्रम ल्याएर विद्यार्थी स्कुलबाट निस्कनबाट रोक्न सक्छ । विद्यार्थीका लागि विद्यालयमा सीप सिकाएर ‘पढ्दै कमाउँदै कार्यक्रम’ विस्तार गर्न सकियो भने कमजोर आर्थिक अवस्थाका कारण पढाइ छाड्नुपर्ने बाध्यतामा रहेका विद्यार्थीलाई विद्यालयमा टिकाउन सकिन्छ ।

पढाइको महत्त्व बुझ्न नसकेका अभिभावकका लागि समेत सचेतना र अरु प्रोत्साहनका कार्यक्रम कार्यान्वयन गरिनुपर्छ । निःशुल्क शिक्षा भनिए पनि सामुदायिक विद्यालयले विभिन्न शीर्षकमा विद्यार्थीबाट शुल्क उठाइरहेका छन् । कैयौँ अभिभावका लागि यो आर्थिक बोझ तथा शिक्षा महँगोको विषयसमेत हो ।

स्पोर्ट्सको शक्ति

विद्यालयको वातावरण विद्यार्थीमैत्री हुनुपर्छ । विद्यार्थीलाई किताब कण्ठ गर्नैपर्ने र घण्टौँसम्मको गृहकार्यको बोझ थोपरिनु हुन्न । शिक्षामा झर्कोलाग्दो परम्परागत भाषण विधि मात्रै नभएर विभिन्न विद्यार्थीकेन्द्रित शिक्षण विधि पनि कार्यान्वयन गरिनुपर्छ । अतिरिक्त क्रियाकलाप– खेलकुद, नृत्य, संगीत, कला आदिलाई शिक्षाको अभिन्न अंगको रूपमा कार्यान्वयन गरिनुपर्छ ।

केही अध्ययनहरूले खेलकुद (स्पोर्टस) ले विद्यार्थीको समग्र शारीरिक र मानसिक विकास गर्ने मात्रै होइन, विद्यार्थीको ड्रप आउट रोक्न मद्दत समेत गर्ने देखाएका छन् । खेलकुद समय व्यवस्थापन, समूहमा काम गर्ने सीप, अन्तर्क्रिया गर्ने परिपाटी, एकाग्रतामा वृद्धि, विद्यार्थीको संज्ञानात्मक विकास र पढाइमा कमजोर भनिएका विद्यार्थीको उदासीनता समाधान गर्ने अस्त्र भएकाले विद्यालयले यसलाई पढाइसँगसँगै अगाडि लिएर जान सक्नुपर्छ ।

विद्यार्थीलाई उत्प्रेरणा

विद्यार्थीको मार्कसिटमा विषयको अंक वा ग्रेड मात्रै होइन, उसको क्षमता वा प्रतिभाको क्षेत्र पनि उल्लेख गरिनुपर्छ । प्रतिभा पहिचान गरेर मार्गदर्शन र हौसला दिने मुख्य केन्द्र भनेकै विद्यालय हुन् । प्रतिभा पहिचानको प्रचलनले कक्षाको पछिल्लो बेञ्चमा बस्ने विद्यार्थीलाई पनि आत्मविश्वासको बोध गराउँछ । किनकि धेरै विद्यार्थी विद्यालयबाट उत्प्रेरणाको कमीकै कारण विद्यालय छोड्ने गर्छन् ।

अभिभावकको सचेतता

विद्यार्थीलाई विद्यालयमा टिकाइराख्न अभिभावकले आफ्ना बच्चाहरूसँग खुलेर कुराकानीहरू गर्नुपर्छ । उनीहरूका मनोकांक्षा बुझ्नुपर्छ । बच्चालाई शिक्षाका हरेक तह पार गरेपछि खुल्ने अवसरहरू बुझाउनुपर्छ । विद्यालयसँग निरन्तर संवादमा रहनुपर्छ । आवश्यक पर्‍यो भने विद्यालय परिवर्तन गर्नुपर्ने पनि हुन सक्छ । बच्चालाई कहिल्यै पनि पढ्ने दबाब दिने होइन, प्रोत्साहितचाहिँ गर्नुपर्छ ।

सरकारको जिम्मेवारी

कैयौँ देशहरूमा एउटै मात्र विद्यार्थीले पनि विद्यालय छोड्यो भने त्यसलाई गम्भीर रूपमा लिइन्छ । त्यसको कारण खोजेर उपचारतिर लागिन्छ । कुनै पनि विद्यार्थी विद्यालयबाहिर रहन नपरोस् भन्नेमा सरकार चनाखो र सचेत हुन्छ । हाम्रो देशमा विद्यार्थीको विद्यालय छोड्ने दर निकै उच्च रहेको तथ्यांक सार्वजनिक भइरहँदा त्यसलाई शैक्षिक महामारीको रूपमा लिँदै तत्काल समाधानमा जुट्नु सरकारको जिम्मेवारी हो । ठाउँअनुसार विद्यालय छोड्ने कारणहरू केही फरक छन् । त्यसको गहिरो अनुसन्धान गरेर नीति, कार्यक्रम र बजेटमार्फत सम्बोधन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, वैशाख २१, २०८१ ०७:५८